दि. बा. पाटील, शासकीय औ. प्र. संस्था, बेलापूर येथे पंडित दीनदयाळ उपाध्याय यांच्या ‘एकात्म मानव दर्शन’ विषयक भव्य व्याख्यान
बेलापूर, २५ सप्टेंबर २०२५
पंडित दीनदयाळ उपाध्याय यांच्या जयंतीनिमित्त दिनांक २५ सप्टेंबर २०२५ रोजी बेलापूर येथील शासकीय औद्योगिक प्रशिक्षण संस्था (ITI) मध्ये एक वैचारिक पर्व उलगडले. “एकात्म मानव दर्शन : सर्वांगीण विकासाचा मार्ग” या संकल्पनेवर आधारित विशेष व्याख्यानाचे आयोजन करण्यात आले होते. या कार्यक्रमाचे मुख्य उद्दिष्ट प्रशिक्षणार्थींना भारतीय जीवनमूल्यांचा, सामाजिक समरसतेचा आणि आत्मिक उन्नतीचा मार्ग दाखवणे हे होते. कार्यक्रमाला संस्थेचे प्राचार्य श्री. स. ज. पाटील, गटनिदेशक श्री. किशोर सिरसाठ, शिल्प निदेशक श्री. राजकुमार राठोड, श्री. रविंद्र खामकर, श्री. राजेंद्र ढाकणे, श्री. संजय राठोड, श्री. अविनाश ईनामदार, श्री. संतोष चव्हाण, श्री. आकाश राठोड, श्री. प्रसाद बोरुडे, श्रीमती प्रणिता बेंडे, श्रीमती स्नेहा पालकर, श्रीमती सनोफर दर्यावर्दी तसेच कनिष्ठ लिपिक श्री. सुभाष कांबळे यांच्यासह सर्व कर्मचारी चतुर्थश्रेणी कर्मचारी आणि शेकडो प्रशिक्षणार्थी उत्साहाने उपस्थित होते.
व्याख्यानाचे विशेष आकर्षण
या विचारपर्वाची सूत्रधार म्हणून आर. ए. पोद्दार वाणिज्य व अर्थशास्त्र महाविद्यालय, माटुंगा येथील प्राध्यापक सौ. वृषाली भोसले–कणेरी या प्रमुख व्याख्याता होत्या. त्यांनी पंडित दीनदयाळ उपाध्याय यांचे “एकात्म मानव दर्शन” या अद्वितीय तत्त्वज्ञानाचे सखोल विवेचन केले. आपल्या प्रभावी भाषणात त्यांनी सांगितले की, मानव हा केवळ शरीर किंवा बुद्धीपुरता मर्यादित नसून त्याच्या अस्तित्वात शरीर, मन, बुद्धी आणि आत्मा या चार घटकांचा समतोल महत्त्वाचा आहे.
त्यांनी यावर भर दिला की सर्वांगीण विकासासाठी केवळ भौतिक प्रगती अपुरी असून, त्याला नैतिकता, आध्यात्मिकता व समाजसेवेची जोड आवश्यक आहे.
सौ. भोसले–कणेरी यांनी सांगितले की पंडित दीनदयाळ उपाध्यायांनी 1965 च्या काळात भारताच्या सामाजिक-आर्थिक संरचनेवर चिंतन करून “एकात्म मानव दर्शन” मांडले. यातून त्यांनी भारतीय संस्कृतीतील धर्म, अर्थ, कर्म आणि मोक्ष या चार पुरुषार्थांचे विवेचन केले. धर्म म्हणजे केवळ विधी–विधान नव्हे, तर समाजहिताचे, कर्तव्यभावनेचे आणि निसर्गसंगतीचे आचरण हे खरे धर्माचे लक्षण आहे. अर्थ म्हणजे जीवनातील संसाधनांचा समन्यायी उपभोग, कर्म म्हणजे सकारात्मक व सर्जनशील कृती, आणि मोक्ष म्हणजे अंत:शांती व आत्मसाक्षात्कार यांचा मार्ग.
कार्यक्रमातील प्रेरणादायी मुद्दे
व्याख्यानादरम्यान त्यांनी पुढील महत्त्वाचे पैलू उलगडून सांगितले:
मानवी जीवनाचा चार अंगांचा समन्वय –
शरीराचे आरोग्य, मनाची स्थिरता, बुद्धीची निर्मळता आणि आत्म्याचे उन्नयन यांचा समतोल साधल्याशिवाय खरा विकास होत नाही.सामाजिक समरसता –
जात, धर्म, प्रांत यापलीकडे जाऊन प्रत्येकाने समाजात आपले योगदान देणे हेच एकात्मतेचे लक्षण आहे.आर्थिक स्वावलंबन आणि नैतिकता –
अर्थसाधना करताना शोषण न करता, नैतिक मर्यादेत राहून उद्योगधंदा करणे हेच समाजहिताचे खरे साधन आहे.धर्माची खरी व्याख्या –
धर्म हा केवळ धार्मिक कर्मकांडांचा बंधनकारक भाग नसून सर्व जीवांप्रती करुणा, प्रामाणिकता आणि कर्तव्यनिष्ठा या जीवनमूल्यांचा मार्ग आहे.आध्यात्मिक मोक्षाचा अर्थ –
मोक्ष म्हणजे संसारत्याग नव्हे, तर समाजात राहून अंतर्मनातील लोभ, अहंकार, द्वेष यांपासून मुक्त होणे.
सौ. भोसले–कणेरी यांनी उदाहरणांसहित स्पष्ट केले की एकात्म मानव दर्शन हे केवळ तत्त्वज्ञान न राहता प्रत्यक्ष जीवनात कृतीद्वारे आचरणात आणावे लागते.
प्रमुख पाहुण्यांचे मनोगत
कार्यक्रमाचे प्रमुख पाहुणे आणि संस्थेचे प्राचार्य श्री. स. ज. पाटील यांनी आपल्या मनोगतात सांगितले, “आजच्या तंत्रज्ञानप्रधान युगात तरुणांनी फक्त कौशल्यविकासावर नव्हे तर मूल्यविकासावरही भर द्यायला हवा. पंडित दीनदयाळ उपाध्यायांचे विचार प्रत्येक विद्यार्थ्यासाठी दिशादर्शक आहेत. या व्याख्यानातून आपल्याला व्यक्तिमत्त्वविकासाची खरी दिशा मिळाली आहे.”
उपस्थितांची उत्स्फूर्त प्रतिक्रिया
कार्यक्रमाच्या शेवटी प्रशिक्षार्थ्यांनी विचारलेल्या प्रश्नांना सौ. भोसले–कणेरी यांनी मनमोकळ्या शैलीत उत्तरे दिली. अनेक विद्यार्थ्यांनी सांगितले की या व्याख्यानामुळे त्यांना केवळ करिअरकडे न पाहता समाजासाठी काहीतरी करण्याची प्रेरणा मिळाली. काहींनी ‘स्वावलंबन व समाजहित’ या संकल्पनांवर आपली मतं मांडली.
पंडित दीनदयाळ उपाध्याय यांचे योगदान
या कार्यक्रमादरम्यान पंडित दीनदयाळ उपाध्याय यांच्या जीवनकार्यावरही प्रकाश टाकण्यात आला. ते भारतीय जनसंघाचे (आजचे भारतीय जनता पक्ष) प्रमुख विचारवंत होते. त्यांचे जीवन अत्यंत साधे, पण तत्त्वनिष्ठ होते.
त्यांनी भारतीय संस्कृती, ग्रामीण अर्थव्यवस्था आणि आत्मनिर्भरतेवर आधारलेले समाजरचनेचे तत्त्वज्ञान मांडले. “अंत्योदय” म्हणजे समाजातील शेवटच्या घटकाचा उत्थान, ही त्यांची संकल्पना आजही विकासाचा मूळमंत्र ठरते.
कार्यक्रमाचे सामाजिक महत्त्व
आईटीआय बेलापूरसारख्या तांत्रिक प्रशिक्षण देणाऱ्या संस्थेत असे विचारमंथन घडणे हे केवळ अध्यात्मिक नव्हे तर व्यावहारिक दृष्ट्याही महत्त्वाचे आहे. उद्योगक्षेत्रात पुढे जाणाऱ्या प्रशिक्षणार्थींना केवळ तंत्रज्ञानाची नाही तर सामाजिक जबाबदारीची जाणीव होणे अत्यावश्यक आहे.
‘एकात्म मानव दर्शन’ हीच जाणीव निर्माण करून देते की उद्योग, अर्थव्यवस्था आणि विज्ञानाचा विकास झाला तरी मानवी मूल्ये, पर्यावरण संवर्धन, आणि समाजातील प्रत्येक घटकाचा सन्मान टिकला पाहिजे.
समारोप
कार्यक्रमाचा समारोप राष्ट्रगीताने झाला. सर्व प्रशिक्षणार्थींनी “सर्वांचा विकास, सर्वांचे कल्याण” हा संदेश आत्मसात करून भारतीय तत्त्वज्ञानाच्या जिवंत परंपरेला सलाम केला.
– संजय ल. राठोड (शि. नि. COPA)